Een rechtshandeling of overeenkomst kan onder bepaalde omstandigheden nietig of vernietigbaar zijn. Beide begrippen zien op de geldigheid van een rechtshandeling, maar hebben een andere juridische betekenis. Hoe zit dat precies? Wanneer is sprake van nietigheid en wanneer van vernietigbaarheid? Wat zijn de gevolgen als een overeenkomst nietig of vernietigbaar is?

Allereerst is van belang dat een overeenkomst tot stand komt door een aanbod van de ene partij en de aanvaarding van dat aanbod door de andere partij. Hoewel dat heel simpel klinkt, gaat het daar vaak al mis, maar dat is voor een andere blog. Aanbod en aanvaarding zijn allebei een zogenoemde ‘rechtshandeling’. In de wet wordt gesproken van ‘een op een rechtsgevolg gerichte wil die zich door een verklaring heeft geopenbaard’.

Nietigheid betekent dat een rechtshandeling van rechtswege – automatisch en dus zonder dat daar een aparte handeling voor nodig is – ongeldig is. Nietigheid heeft terugwerkende kracht en werkt dus terug tot het moment waarop de rechtshandeling is verricht. Als de rechtshandeling nietig is en de nietigheid wordt ingeroepen, wordt die rechtshandeling geacht nooit te zijn verricht. Dat betekent dus dat als een overeenkomst nietig is, die overeenkomst geacht wordt niet te zijn gesloten. Als er al wel uitvoering aan die overeenkomst is gegeven, moet dat door partijen ongedaan worden gemaakt. De wet bevat een aantal gronden voor de nietigheid van een rechtshandeling, zoals strijdigheid met de wet, de goede zeden of de openbare orde.

Bij vernietiging is een rechtshandeling wel geldig, maar wordt die in feite ‘bedreigd’. Op het moment dat een partij de rechtshandeling vernietigt valt de spreekwoordelijke bodem onder de overeenkomst weg. Om te vernietigen is dus – anders dan bij nietigheid – wél een (aparte) handeling nodig. Vernietiging kan plaatsvinden door een buitengerechtelijke verklaring (bijvoorbeeld door middel van een brief) of door een rechterlijke uitspraak en heeft net als nietigheid terugwerkende kracht. Het effect is dus hetzelfde.

Er kan alleen een beroep op vernietiging worden gedaan als deze bevoegdheid uit de wet volgt. Een voorbeeld van een vernietigbare rechtshandeling is als deze door een zogenaamd ‘wilsgebrek’ tot stand is gekomen. Een klassiek voorbeeld van zo’n wilsgebrek is dat een koper een auto koopt van een verkoper en er later achter komt dat er is gesjoemeld met de kilometerstand. Als de koper dit bij de aankoop had geweten, had hij de auto nooit gekocht. De koper kan dan – als aan alle wettelijke vereisen is voldaan – een beroep doen op een dwaling (en misschien zelf wel op bedrog) en de koopovereenkomst vernietigen.

De mogelijkheid om een rechtshandeling te vernietigen kent – anders dan bij een beroep op nietigheid – wel een verjaringstermijn van drie jaar. De grondslag voor de vernietiging bepaalt wanneer deze driejaarstermijn precies begint te lopen.